Hepatit С

 

Hepatit С – qaraciyəri zədələyən infeksion xəstəlikdir, ən çox yayılmış hepatit növüdür. Ona doqquz zülalın strukturu şifrələndiyi bir gendən ibarət olan kiçik genomlu xırda sferik virus səbəb olur.

• Hepatit C-nin diaqnostikası
• Hepatit C-nin növləri
• Hepatit C-nin əlamətləri
• Hepatit C-nin müalicəsi
• Hepatit C-yə necə yoluxmaq olar
• Risk qrupları
• Hepatit C zamanı pəhriz
• Hepatit C və hamiləlik
• Hepatit C zamanı mümkün ağırlaşmalar

 

Zülallar Hepatit C virusunun (HCV) hüceyrənin içinə nüfuz etməsinə kömək edir, virus hissəciklərinin yığılmasını və yaradılmasını təmin edirlər.  Onlar həmçinin qaraciyərin bəzi funksiyalarını da öz üzərlərinə götürürlər. HCV-nin üç zülalı struktur zülallardır və onlar virus hissəciyinin formalaşmasına görə cavabdehdirlər. Yerdə qalan – qeyri-struktur zulallar – öz üzərlərinə fermentativ funksiyaları götürürlər.

HCV genomu – kapsulda (kapsid) yerləşən bir RNT telidir (ipidir). Kapsid virusun yığılması üçün vacib olan nukleokapsid (nüvə) zülal tərəfindən yaradılır. O yoluxmuş insanın immun cavabını pozmağa qadirdir. Kapsul isə ribonuklein turşusunun teli ilə birlikdə zülallardan və lipidlərdən ibarət olan qişa ilə örtülür. Bu zülallar və lipidlər HCV-ni qaraciyər hüceyrəsi ilə bağlayır və virusun onun içinə nüfuz etməsinə kömək edirlər.

Əgər alimlər yuxarıda təsvir olunmuş prosesləri poza bilən preparat yarada bilsə idilər, “Hepatit C-ni necə müalicə etmək olar?” sualı artıq öz həllini tapmışdır. Lakin bugünkü gündə HCV-nin hüceyrə ilə necə bağlandığını dəqiq öyrənmək imkanı hələ yoxdur. Qana düşdükdən sonra, hepatit C virusu yayılmağa başlayır. Qaraciyərə çatdıqda, o hepatositlərin səthinə yapışır və onların içinə nüfuz edir.

Nəticədə orqanın hüceyrələrinin həyat fəaliyyəti pozulur. Onların əsas strukturları “ölümcül” istiqamətdə işləməyə başlayır – onlar virus zülallarını və RNT-lərini sintez etməyə başlayırlar. HCV-nin yeni hissəcikləri çıxaraq digər hüceyrələri yoluxdururlar. Hepatositlər ölməyə və hətta xərçəng hüceyrələrinə çevrilməyə başlayırlar.

Hepatit C-nin dayandırılması həm də onunla çətinləşir ki, HCV virusu qeyri-identik virus hissəciklərinin – kvazinövlərin dəsti şəklində mövcud ola bilər. Hər bir kvazinöv dəsti – nadir virus variantıdır.Orqanizm dominant virusu məhv etdikdə, onun yerini yeni kvazinöv tutur. Bu yolla immunitet HCV-nin onun üçün əlçatan variantlarına qalib gəlməyə çalışır, bu arada isə virus özününün çoxlu müxtəlif variantlarını yaradır. Məhz HCV-nin dəyişkənliyi səbəbindən hepatit C-nin müalicəsi problematikdir.

 

 

Orqanizmdə hepatit C virusunun olub olmadığını dəqiq müəyyən etmək üçün PZR-ə görə qan analizi vermək lazımdır. Bunu istənilən adi klinikada və ya hepatologiya mərkəzində etmək olar. Polimeraz zəncirli reaksiyanın öyrənilməsi qısa zamanda dəqiq diaqnozu qoymağa kömək edir. Statistikaya əsasən HCV anticisimləri pasiyentlərin qanında artıq ilk iki həftə ərzində müəyyən olunur. Bu üsul yoluxmuş insanların 70%-ində virusun olduğunu hepatit C-nin ilk simptomlarının yaranmasından dərhal sonra müəyyən etməyə imkan verir.

Lakin bir çox hallarda xəstəlik simptomsuz keçir. Belə olan halda, onun olduğunu insanlar növbəti tibbi komissiyadan keçərkən öyrənirlər. Hepatit C-nin inkubasiya dövrü iki həftədən altı ayadək davam edir. Yoluxanların əksəriyyətində klinik təzahürlər bir ay yarım-iki aydan sonra yaranır. Hətta xəstə öz xəstəliyi haqqında bilmədiyi və özünü yaxşı hiss etdiyi halda belə, o başqaları üçün yoluxma mənbəyidir.

 

 

Hepatit C-nin kəskin və xroniki forması olur. Birinci forma nadir hallarda müəyyən edilir. Bu forma zamanı hadisələr üç variantda cərəyan edə bilər:

• Kompleks müalicənin aparılmasından yarım il-bir il sonra sağalma (halların 20%).
• İnfeksiya “daşıyıcılığa” keçir. Qadınlarda və kişilərdə hepatit C-nin laborator əlamətləri, eləcə də qaraciyər xəstəliyinin simptomları keçib gedir. Analizlər isə qanda virusun olduğunu təsdiqləməyə davam edir. Belə halların tezliyi 20% təşkil edir. Adətən daşıyıcılıq “təsadüfi” tibbi müayinə zamanı aşkarlanır.
• Kəskin formanın xroniki formaya keçməsi (halların 60%). İllər keçdikcə qaraciyər hüceyrələri daha çox zədələnir, fibroz inkişaf edir. Bu zaman orqanın funksiyaları kifayət qədər uzun müddət ərzində işləməyə davam edə bilər.

 

 

Kəskin hepatit C özünü ümumi əlamətlərlə büruzə verir (sarılıqsız dövr):

• yuxululuq, halsızlıq;
• ürəkbulanma, qusma;
• miqren;
• əzələlərdə və oynaqlarda ağrılar;
• soyuqdəymə simptomları.

 

Daha sonra sarılıq dövrü gəlir.

Onun üçün aşağıdakılar xarakterikdir:

• sidiyin tündləşməsi (tünd-qəhvəyi rəng);
• göz skleralarının, ağız boşluğunun saralması;
• ovucların dəri örtüyünün saralması;
• sağ tərəfdə qabırğaaltı ağrılar;
• nəcisin rəngsizləşməsi (öd yollarının tutulması səbəb olur).

 

Xroniki hepatit C – heç də həmişə kəskin formanın nəticəsində yaranmır. O öz-özünə də yarana bilər.

Xroniki hepatit C-nin əlamətləri:

• yuxululuq, tez yorulma;
• gündüz vaxtı yatmaq istəyi və gecələr yuxusuzluq (proqressiv qaraciyər ensefalopatiyasının simptomu);
• qusma və ürəkbulanma, köpmə;
• iştahanın azalması;
• xroniki forma zamanı sarılıq nadir hallarda olur. Tibbi praktikada elə hallara rast gəlinir ki, hepatit C-nin simptomları yalnız qaraciyər sirrozu mərhələsində təzahür olunmağa başlayır. Belə hallarda müalicə çox çətin olur və tam sağalmanı təmin edə bilmir.

 

Özünüzdə oxşar simptomları aşkarladığınız halda, dərhal həkimə müraciət edin. Xəstəliyin qarşısını almaq onun fəsadları ilə mübarizə aparmaqdan daha asandır.

 

 

Hepatit C-nin müalicəsi:

• Erkən mərhələdə hepatit C-nin qarşısını almaq olar, lakin onun tam sağalması mümkün deyil.
• İnsanda hepatit C aşkarlandıqda, müalicə virus əleyhinə preparatlarla aparılır. Bu preparatlar qanda virusların miqdarını azaldaraq onların yayılma sürətini azaldır.
• İmmunomodulyatorlar təyin edilir. Qaraciyərin funksiyasını bərpa etmək üçün hepatoprotektorlar təyin edilir.
• Xəstəlik durğun sarılıqla müşayiət olunursa, ödqovucu preparatlar təyin edilir.

 

Hepatit C-ni müalicə etmək olarmı? Bəli, lakin müalicə prosedurlarının effektivliyi birbaşa xəstəliyin ağırlıq dərəcəsindən və formasından asılıdır. Lazımi tədbirlər vaxtında görüldüyü halda, proqnoz adətən yaxşı olur. Simptomlar yoxa çıxa və xəstə adət etdiyi həyat tərzinə qayıda bilər. Lakin o vaxtaşırı olaraq həkimin qəbuluna düşməli, analizlər verməli, qaraciyər funksiyalarını yoxlamalı olacaq.

Virusun aktivləşməsinin əlamətləri yarandığı halda, xüsusi olaraq pasiyent üçün seçilmiş kompleks müalicə terapiyasının növbəti mərhələsinin keçirilməsi vacibdir.

Hepatit C-nin müalicəsi virus əleyhinə kombinə edilmiş terapiyanın tətbiqinə əsaslanır.

Onun əsas məqsədləri:

• hepatitin inkişafının qarşısını almaq;
• hepatosellülyar karsinomanın (birincili qaraciyər xərçəngi) və sirrozun inkişafını istisna etmək.

 

Müalicə effektiv olduğu halda fibroz azalacaq, qan zərdabında və qaraciyər toxumalarında HCV-nin RNT-ləri yox olacaq, aminotransferazaların səviyyəsi normallaşacaq, qaraciyərdə iltihabi dəyişikliklər dayanacaq, yoluxuculuq azalacaq və ya yox olacaq, kliniki simptomlar daha təzahür olunmayacaq.

Bugünkü gündə hepatoloqlar aktiv şəkildə ribavirindən və interferon-alfadan istifadə edirlər. İnterferon-alfa – virus infeksiyasına cavab olaraq insan orqanizminin özü tərəfindən sintez olunan zülaldır. Başqa sözlə, o viruslara qarşı təbii müdafiənin baza komponentidir. O həmçinin şiş əleyhinə aktivliyi ilə də xarakterizə olunur.

İnterferon-alfa parenteral yolla vurulduqda, çoxlu miqdarda yan təsirlər müşahidə olunur. Dozaya vaxtında düzəlişlər etmək üçün preparatı yalnız həkim nəzarəti altında qəbul etmək olar.

Ayrıca dərman kimi ribavirinin effektivliyi azdır. Lakin interferon-alfa ilə birlikdə o yaxşı nəticələr əldə etməyə imkan verir.

Xəstə özbaşına özü üçün dərman preparatları təyin etməməlidir. Özbaşına müalicə, demək olar ki, həmişə vəziyyətin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Həkimin tövsiyələrinə dəqiq riayət edildikdə, hepatit C-nin müalicəsi çox vaxt xəstəliyin inkişafınının yubanmasına və ya onun tam sağalmasına şərait yaradır.

 

Hepatit C iki yolla ötürülür:

• qan vasitəsi ilə (hematogen);
• cinsi yolla (müdafiəsiz cinsi əlaqə zamanı).

 

Birinci ötürülmə yolu daha çox yayılıb.

Yoluxma aşağıdakı hallarda baş verə bilər:

• qan/onun komponentlərinin köçürülməsi;
• tatuirovkanın vurulması, pirsinq (qeyri-steril alətlərdən istifadə olunduğu halda);
• stomatoloqu, manikür kabinetini ziyarət edərkən (mərkəzdə istifadə olunan alətlər yaxşı dezinfeksiya olumadığı halda);
• narkotik preparatların vurulması zamanı ümumi iynələrdən (şprislərdən) istifadə;
• ümumi manikür qayçılarından, təraş alətlərindən, diş fırçalarından (selikli qişa zədələnməsi baş verdiyi zaman) istifadə;
• doğuş zamanı yoluxmuş anadan uşağa;
• tibb müəssisələrində infeksiyalanmış iynələrlə inyeksiyalar.

 

Hepatit C və hepatit B eyni yollarla ötürülür.

 

 

Hepatit C-yə yoluxma üzrə risk qrupuna aşağıdakı insanlar daxildir:

• birdən çox cinsi partnyoru olan qadınlar və kişilər (xüsusən də müdafiəsiz cinsi əlaqəyə girən);
• HİV-ə yoluxmuş insanlar;
• Hepatit C-dən əziyyət çəkən insanların cinsi partnyorları;
• homoseksuallar;
• venadaxili vurulan narkotiklərdən istifadə edən insanlar;
• cinsi yolla ötürülən xəstəliklərdən əziyyət çəkən pasiyentlər;
• qan/onun komponentlərinin köçürülməsinə ehtiyacı olan insanlar;
• hemodializə ehtiyacı olan insanlar;
• anaları hepatit C xəstəsi/daşıyıcısı olan uşaqlar;
• tez-tez qanla təmasda olmağı nəzərdə tutan fəaliyyətlə məşğul olan tibb işçiləri (çünki hepatit C ən çox qanla ötürülür).

 

Ayrıca qrupa həkimlər hepatit C-nin müalicəsinin ağırlaşması müşahidə olunduğu insanları ayırırlar.

Onlara aşağıdakı insanlar aid edilir:

• HİV-ə yoluxmuş insanlar;
• Alkoqoliklər;
• Xroniki qaraciyər xəstəlikləri olan insanlar;
• Yaşlı insanlar;
• Uşaqlar.

 

 

Hepatit C xəstəsi sutkada ən çoxu 3000 Kkal qəbul etməlidir. Qidalanma tez-tez və hissə-hissə - gündə 4-5 dəfə olmalıdır. Qidanın optimal bişirilmə üsulları – buxarda, suda və sobada. Bütün qızardılmış yeməklər qadağandır.

Hepatit C zamanı qidalanma (5 nömrəli masa) yalnız qaraciyərə təsir etməyən məhsulların qəbulunu nəzərdə tutur.

Onlara aşağıdakılar daxildir:

• yağsız balıq və ət növləri;
• süd məhsulları (kəsmik çox faydalıdır), süd;
• yulaf, qarabaşaq və düyü sıyıqları;
• qoz-fındıq, tumlar;
• istənilən formada meyvələr, tərəvəzlər.

 

Aşağıdakılardan tamamilə imtina etmək lazımdır:

• hisə verilmiş məhsullar, konservlər, ədviyyatlar;
• duzlu və acı yeməklər;
• yağlı çörəklər, şirniyyatlar;
• alkoqol;
• kofe, qazlı içkilər;
• mətbəx yağları.

 

 

Hepatit C xəstələrinin müalicəsi zamanı istifadə olunan ribavirin və interferon-alfa farmakoloji preparatları gələcək uşağın sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Buna görə də, hamiləlik zamanı hepatoloqlar müalicəni dayandırmağı tövsiyə edirlər.

Gələcək ananın vəziyyəti pisləşdiyi, xolestazın güclü ifadə olunan əlamətləri müşahidə olunduğu hallarda, döl üçün təhlükəsiz olan inyeksiyalar təyin edilir. Çox vaxt bu ursodeoksixol turşusunun kursudur. Müalicə həmişə individual qaydada seçilir və lazım olduqda korreksiya olunur.

 

 

Hepatit C-nin ən ciddi ağırlaşması – qaraciyər sirrozudur. O orqanın strukturunu pozan, onun normal fəaliyyətinə mane olan çapıqlı dəyişikliklər sahələrinin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Sirrozun inkişafının aşağıdakı əlamətləri var:

• iştahasızlıq;
• sürətli çəki itkisi;
• assit (qarın boşluğunda maye yığılır);
• ayaqların (bəzən bütün bədənin) şişməsi;
• qaraciyər venalarının sıxlaşması, düz bağırsaq və qida borusu nahiyəsində varikoz;
• qanlı ishal;
• qan ilə qusma;
• selikli qişaların və dəri örtüklərinin saralması;
• dəri qaşınması.

Qaraciyər çatışmazlığı inkişaf etdiyi halda, sirroz qaraciyər ensefalopatiyasına gətirib çıxara bilər. Belə olan halda, qaraciyər bəzi toksik (zəhərli) maddələri daha zərərsizləşdirmir. Çoxlu miqdarda toksin toplandıqda, beyin zədələnməyə başlayır. Xəstə yuxululuqdan, qorxulu gecə yuxularından, hallyusinasiyalardan (qarabasmalardan), fikirlərin qarışmasından şikayətlənir. Hepatit nəticəsində yaranmış qaraciyər ensefalopatiyası sürətlə inkişaf etdiyi halda, pasiyent komaya düşə bilər.

Xəstəliyin daha bir ağırlaşması qaraciyər-hüceyrə xərçəngidir – yəni birincili qaraciyər xərçəngidir. Bu mənbəyi hepatositlərin özü olduğu bədxassəli yenitörəmədir.